سفر به ابیانه
روستای ابیانه در استان اصفهان و 50 کیلومتری جاده کاشان نطنز از جمله آثار ارزشمند تاریخی ایران است که به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد خود جزو چهار روستای تاریخی و استثنایی ایران به ثبت رسیده است
«ابیانه» «ماسوله» «کندوان» و «میمند» چهار روستای تارخی و استثنایی ایرانند که به دلیل معماری جالب توجه چشم اندازهای زیبا و قدمت تاریخی از مجموعه های قابل مطالعه و بررسی هستند. برای رسیدن به روستای ابیانه باید در فاصله 50 کیلومتری جاده کاشان نطنز در نزدیکی پل هنجن جاده ای فرعی را به سمت غرب پیمود که پس از فاصله کمی این راه به دره سرسبز باصفایی می رسد که رودخانه «برزرود» از آن می گذرد.
در امتداد این دره پس از گذشتن از روستاهای «پارند» «کمجان» «برز» و «طره» به ده ابیانه وارد می شویم به عبارت دیگر این ده در زواویه شمال غرب کوه کرکس نطنز و در منتهی الیه رودخانه «برزرود» واقع شده است.
خانه های ده بر روی دامنه شمالی دره و با شیب نسبتاً تند بر بستری از سنگ‌های رسوبی سبزرنگ بنا شده اند. خانه ها از خاک سرخ منحصر به آن محل ساخته شده و با اسلوب ساختمانی ویژه محلی و در یک سطح محدود به صورت پلکانی و مسلط بر یکدیگر قرار گرفته اند بر بالای خانه ها کوه سنگی زیبایی دیواره شمالی ده را تشکیل می دهد که برای هر تازه واردی جالب توجه است.
آب و هوای ده ایلاتی و زمستان آ“ نسبتا طولانی و هوا در سر تا سر سال لطافت خاصی دارد. سرسبزی و طراوت درختان اطراف ده به ویژه در سالهای فراوانی آب یا به قول مردم محل (آبسال) در تمام بهار و تابستان به این روستای تارخی جلوه و صفای ویژه ای می دهد . در بدو ورود به ابیانه بافت خانه ها با رنگ اخرائی ریزه کاری هائی که در ساخت در و پنجره های چوبی خانه ها به کار رفته برخورد با مردمی با قیافه بشاش و لباس محلی زنان نظر هر بیننده ای را جلب می کند.
مسجد جامع در وسط ده واقع شده است که با طاق بندی ضربی و مخصوصاً درهای ورودی منبت کاری با گل و بوته و خطوط برجسته و گل درشت توجه هر تازه واردی را چلب می کند.
مسجد «پرزله» در محله معروف «پرزله» واقع شده است و مشتمل بر یک شبستان در طبقه همکف با کوچه است که با در دو لنگه ای به راهرو کوچکی متصل می شود.
مسجد «حاجتگاه» در قسمت غربی ده و در کنار قبرستان سابق واقع شده است . جبهه شرقی آن با روکاری آجری و دریچه ها و پنجره های مشبک هلالی نمای جالبی دارد.
مسجد « یسمان» در میان محله « یسمان» واقع شده واثر یا نوشته ای تاریخی ندارد اما آنچه مسلم است از بناهای قبل از دوره صفویه است.
« امامزاده ابیانه» یا «زیارت» مدفن دو تن از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است.
این بنا در محله پایین ده واقع است و دارای گنبد کاشیکاری فیرزوه ای است که در میان خانه های سرخرنگ ده جلوه ای ویژه دارد.
زیارتگاه « هینزا» نیز در زاویه جنوب شرقی ده و در دره کم عرض و طویلی شامل قریب یک هکتار باغهای میوه قرار دارد.
از جمله دیگر آثار تاریخی ابیانه می توان به آتشکده ، قلعه‌ها ، حمام ها ، آسیاب ها ، مزرعه گهه بالا و غیره اشاره کرد .
اما در مورد وضع معیشتی مردم ابیانه باید گفت چون ده در دره ای با رودخانه کم عرض واقع شده و زمین کافی برای کشاورزی و باغداری فراهم نبوده لذا درآمد کشاورزی نیاز زندگی را تامین نمی کرده است و دامداری و دامپروری رواج یافته است.
تمام دره و ماهورها و کوههای این محدوده پوشیده از روئیدنیهای کم نظیر است که دسته ای از آنها در بهار و پاییز خوراک دام را تامین می کنند و دسته دیگر قابل جمع آوری و خشک کردن برای مصرف خوراک زمستانی دام هستند همچنین بوته گون کتیرا را که در مراتع ابیانه به وفور می روید باید بوته زرخیز نامید چرا که از این بوته صمغ کتیرا گرفته می شود که گذشته از مصارف صنعتی داخلی یکی از اقلام صادراتی کشور نیز به شمار می آید.
این منطقه دارای معادن زغال سنگ و سرب نیز بوده است که اینک تعطیل هستند.
از نظر مرقعیت منطقه ای ابیانه در میان دو شاهراه اصلی شمال به جنوب کشور یعنی کاشان . قمصر . مروچه خورت اصفهان و کاشان نطنز . یزد کرمان به فاصله 25 کیلومتر از هر دو شاهراه در دره ای کم عرض قرار گرفته و محل امن و دور از تعرض و نا امنی های ادوار بوده است و اهالی آن چون به علت نداشتن زمین کافی برای کشاورزی ناچار بوده اند خوارو بار مورد نیاز خود را از خارج تامین کنند لذا یک حس ذخیره اندوزی و صرفه جویی در آنان بوجود آمده که این شیوه زندگی پایه اصلی و اساسی اقتصاد و دوام و بقاء مردم ده را تشکیل داده است از طرفی فکر تهیه زمین کشاورزی و تامین خواربار مورد نیاز موجب آن شده تا اهالی از سمت شرق و غرب ده تا شعاع 50 کیلومتری درصدد خرید ملک و زمین و باغ باشند و این شیوه ذخیره اندوزی و صرفه جویی در میان مردم منطقه زبانزد بوده ولی به آن جنبه خست نمی توان داد.
« گیپا» که در موقع سر برسیدن گوسفندان قلیه‌ای تهیه می شود یکی از غذاهای ویژه مردم ابیانه است که جنبه تشریفاتی نیز دارد. غذاهای « جوین» که شامل جو شیرین و ترش می شود « کاروانی» که با کشک ساییده و نعناع داغ و پیاز تهیه می شود « آردینه» که باسبزیهای محلی و دوغ و کشک « قرمه » یا « قلیه» که از گوشت گوسفند تهیه می شده روغن و نان محلی از جمله دیگر غذاهای مردم ابیانه است.
اما پوشاک مردان ابیانه عبارت بوده از کلاه نمدی ، قبا، زیرپوش قبا ، شال کمر، تنبان گشاد از کرباس یا متقال، گیوه محلی و پوشش زمستانی کمرچین یا سرداری ، کفش چرمی، شنل ترمه ای ، کلاه کله قندی دست دوز و عرقچین که در حال حاضر در لباس محلی مردان تنها تنبان گشاد باقی مانده است.
پوشاک زنان نیز شامل چارقدی از پارچه گلدار مربع شکل به ابعاد 5/1 متر است که سروگردن و سینه ها را بخوبی می پوشاند ، پیراهن گشاد با یقه و چاک‌های آرایش ده از پارچه گلدار، و تنبان یا شلیته است که جامه‌ای پرچین بوده و ازکمر تا پایین زانو را می پوشاند و درهوای زمستانی به این لباس روپوشی به نام « آرخالق» زنانه یا نیم تنه مخملی اضافه می شود.
به زبانی که مردم ابیانه با آن گفتگو می کنند اصطلاحاً « فرس قدیم» می‌گویند و شاخه‌ای از زبان رایج مردم منطقه نطنز، سیمه و جوشقان قالی است و به زبان بعضی از نقاط مرکزی ایران و حدود سمنان و سبزوار نزدیک است.
از ویژگیهای این زبان این که از نظر ساختار در گردش خود خیلی روان است . واژه ها را صریح ادا می کند و دنباله واژه ها را کش و قوس آنچنانی نمی‌دهد تا لهجه بوجود آید.
در ده ابیانه همانند سایر نقاط ماه محرم با آیین های ویژه ای توام است در این ماه مساجد محل های سه گانه « پایین ده » « یسمان » و « پل» بوسیله جوانان پرشور آراسته و آماده می شود روضه خوانی 10 تا 12 روزه ماه محرم از نخستین شب ماه شروع شده و مردم در جلسات روضه خوانی شرکت می کنند.
از جمله آیین های ویژه ماه محرم در ابیانه مراسم « نخل برداری» است در ابیانه دو نخل هست یکی مربوط به محله پایین و در حسینیه محل جای دارد و دیگری مربوط به محله « پل» و « یسمان » است . در صبح روز تاسوعا بابای هر دو نخل که مسئولیت نگاهداری لوازم و پارچه های نخل را به عهده دارند به آراستن آن مشغول می شوند و از بعد از ظهر تاسوعا نخل آماده است تا در مسیر مقررش در محله ها به گردش درآید. نخل بر دو پایه چوبی در جهت طول و پنج یا شش پایه در جهت عرضی استوار شده و سر هر پایه ای از چهار طرف به اندازه نیم متر به طرف بیرون بدنه است تا بتوانند با این پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها چند نفر صاحب با مالک دارد که به صورت ارثیه خانوادگی این مالکیت پایه نخل بوجود آمده و در دو روز تاسوعا و عاشورا باید به نوبت و هر دو نفر با کمک یکدیگر وظیفه بر دوش گرفتن نخل را بر عهده بگیرند. گردش دادن نخل در محله ها و توقف در این نقاط که حدود بیست نقطه است از صبح که آغاز می شود تا نزدیکی های غروب آفتاب ادامه دارد و پس از پایان مراسم نخل به حسینیه می آورند و بابای نخل به باز کردن و پیاده کردن پوشش پارچه ها و بسته بندی کردن آنها می پردازد. در سالهای اخیر از خانواده ها و مردمی که از تهران برای شرکت در آیین عزاداری محرم و برگزاری سنتهای مذهبی به ابیانه می آیند به صورت گروه چند نفری بانی یک وعده غذای نذری به مردم می شوند
از یک هفته پیش از عید خانه ها گردگیری می شود اتاقهای میهمانخانه مفروش شده ، سماور ، قوری و استکان و نعلبکی ویژه میهمانان از پستوها بیرون آورده می شود پس از سال تحویل مردم به دید و بازدید می روند ودر خانه ها سفره مفصلی گسترده می شود که در آن انواع غذاهای محلی و آجیل به طرز جالبی چیده شده است.
میدانهای بازی نیز در ابیان ه تاروز سیزدهم عید پر از شور و غوغا و سر و صدای جوانان و بچه های بازیکن بوده است.
گرچه درحال حاضر از آن فضای پر شور مردمی کمتر اثری می توان یافت ولی علاقه به آداب و سنن محلی موجب می شود که برخی از خانواده ها و جوانان شهرنشین سعی کنند تعطیلی عید را در ده و در میان بستگان خود بگذرانند.
گفتنی است؛ از زمانی که ابیانه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است پای گردشگران به این ده باز شده و رفته رفته در زمره مناطق توریستی ایران در آمده است. همچنین سبک معماری و اسلوب خانه سازی بافت ساختمانهای ابیانه توجه اهل فن و مسئولان دانشکده های معماری را جلب کرده است و بسیاری از دانشجویان برای بررسی و تهیه پایان نامه خود ابیانه را انتخاب می کنند
